Pierwszą odwiedzoną przeze mnie francuską katedrą siłą rzeczy staje się katedra w Chartres - punkt docelowy corocznej pielgrzymki tysięcy osób związanych ściśle z tradycją katolicką, w 2022 r. - także mój oraz blisko 20 tysięcy innych katolików.
Pielgrzymowanie do Chartres zaczęło się już w IX wieku. Przybywali tu liczni królowie Francji, w tym św. Ludwik (IX) i Henryk IV, który był nawet w tej właśnie katedrze koronowany.
Podczas tzw. rewolucji francuskiej pielgrzymki do Chartres zostały przerwane. Tradycja odrodziła się w połowie XIX wieku razem z ożywieniem kultu maryjnego. Jednak idea powrotu do średniowiecznych pieszych pielgrzymek została ponownie zaszczepiona trochę później. W 1912 roku poeta Charles Péguy poruszony chorobą swojego dziecka, udał się pieszo do Chartres. Wrócił tam w 1913 roku. To z tej inspiracji 22 lata później narodziła się wielka piesza pielgrzymka studencka. Warto przypomnieć, że w słynnym rewolucyjnym roku 1968 z Paryża do Chartres pielgrzymowało 15 tysięcy młodych ludzi. Młodzi dominują z resztą do dziś, a w tegorocznych grupach widać było np. wielu skautów. Pobożna wyprawa z Paryża do Chartres jest organizowana od 1982 roku przez stowarzyszenie Notre-Dame de Chrétienté i jest to najważniejsza pielgrzymka w Europie Zachodniej. Inspiracją były zresztą tu m.in. polskie wędrówki na Jasną Górę. We Francji organizuje się je jednak w święto Zesłania Ducha Świętego.
Wśród pól środkowej Francji, około 100 kilometrów od Paryża, wyrastają nagle z ziemi dwie olbrzymie wieże katedry Notre-Dame de Chartres. Katedra w Chartres jako pierwsza we Francji została poświęcona Najświętszej Maryi Pannie i jest bardzo ważnym miejscem pielgrzymkowym na szlaku do Santiago de Compostela. Miejsce to było znane już w starożytności, w czasach przedchrześcijańskich.
Tradycja głosi, że w tym miejscu jeszcze przed narodzeniem Chrystusa galijskie plemiona czciły „Dziewicę, która ma urodzić syna”. Od tego czasu zaczęto tam czcić bóstwo opiekuńcze, wyobrażane w postaci kobiety trzymającej dziecko na swym łonie. W III wieku, gdy na ziemie te przybyli pierwsi chrześcijanie, odnaleźli oni w grocie, która obecnie mieści się pod katedrą, figurkę przedstawiającą czarną madonnę z dzieciątkiem, którą utożsamili z Matką Boga i Jej Synem. Od tego czasu zaczęli tutaj Ją czcić. Pierwszy kościół powstał tu w IV w. n.e.
Figurka Czarnej Madonny w katedrze w Chartres pochodzi z 1508r. i jest drewnianą repliką XIII wiecznej wersji wykonanej ze srebra. Ta z kolei nawiązywała wstecz dalej, do czasów starożytnych.
Swoją drogą - szeroko zakrojona renowacja katedry w Chartres rozpoczęła się w 2009 r., a głośno zrobiło się o niej kilka lat później (2014) właśnie z powodu powyższej figurki.
"Skandal" był jednym z najłagodniejszych słów, używanych przez "specjalistów i miłośników" średniowiecznej architektury. Pisano o "wielkim kłamstwie, fałszowaniu przeszłości, profanacji, ahistorycznym mroku, zniszczeniu arcydzieła", "szlachetną patynę" przeciwstawiano "tandetnym świecidełkom". A to wszystko dlatego, że Czarna Madonna wskutek upływu setek lat wyglądała do 2014 r. tak...
Co oczywiście "striggerowało" całą masę ideologicznych aktywistów, którym skutki renowacji nie przypadły do gustu. Zasadność potrzeb konserwacji, renowacji zabytków i ich rezultatów zostawiamy każdemu czytelnikowi do rozstrzygnięcia we własnym duchu. My pozwolimy sobie pogratulować konserwatorom ich pracy, ponieważ według naszej opinii przywrócili katedrze świeżość bez niszczenia jej dziedzictwa.
Przykład stanu innej części katedry - chóru, "przed" i "po" konserwacji by zobrazować lepiej o jakich zmianach mowa.
Wracając do historii katedry - Od wspomnianego IV w. kult Najświętszej Maryi Panny wciąż się rozwijał, zwłaszcza po tym, jak w 876 roku cesarz Imperium Rzymskiego, Karol Wielki, podarował świątyni relikwię Sancta Camisia, czyli szatę, którą Maryja nosiła podczas narodzin Jezusa. Szata ta posiada cudowne właściwości i była wywieszana podczas działań wojennych na murach miasta niczym sztandar, aby chronić mieszkańców przed najeźdźcami.
Gdy w 1194 roku pożar prawie doszczętnie strawił kościół i wszyscy myśleli, że Szata spłonęła, po trzech dniach, podczas przeszukiwania ruin, odkryto trzech księży, którzy zamknęli się w skarbcu z relikwią i w cudowny sposób, cali i zdrowi, ocaleli z pożogi z nietkniętą Szatą. Aby uczcić ten cud, postanowiono jak najprędzej odbudować świątynię, w co zaangażowali się m.in. templariusze, którzy wówczas rośli w potęgę dzięki odnoszonym sukcesom podczas krucjaty w Ziemi Świętej. Budowę ukończono już w 1220 roku i na miejscu starego kościoła powstała nowa, gotycka katedra na chwałę Najświętszej Maryi Panny, którą podziwiać możemy obecnie.
Po zachodniej stronie katedry znajdują się dwie wieże: wyższa (115,18 m) i bardziej "wyszukana" pochodzi z roku 1513, zaś niższa (105,66 m) i surowsza w stylu, zbudowana została w latach 1145-1165!
Wewnątrz i na zewnątrz budowli znajduje się ponad 10 000 rzeźb z kamienia i szkła przedstawiających sceny bibilijne zarówno Starego jak i Nowego Testamentu.
Przejdźmy jednak do fasady zachodniej, która robi duże wrażenie, zwłaszcza jeśli pamięta się o fakcie, że to w tym miejscu rozpoczął się gotyk. Widać to szczególnie po nierównomiernej stylistycznie dekoracji samej fasady. Potrójny portal wejściowy o przebogatej dekoracji figuralnej wyraźnie odstaje od całości. Nic dziwnego. Jest najstarszą częścią tej ściany. Tu rodziły się idee, powstawały koncepcje i rozwiązania, które znacznie później ochrzczono mianem gotyku. Warto zauważyć, że ani wieka rozeta ani trzy wielkie okna poniżej nie zawierają jeszcze maswerków. Te pojawią się nieco później (Soissons, Reims, Paryż). (cytat: paskonikstronik)
Portal Królewski to prawdziwe arcydzieło sztuki rzeźbiarskiej. Jego znaczenie dla późniejszego rozwoju gotyckiej rzeźby portalowej trudno wprost przecenić. Posągi - pierwotnie było ich 24 obecnie pozostało 19. Ich powstanie datuje się na lata 1145-1155. Nie są więc najstarsze we Francji - te bowiem znajdziemy w opactwie Saint-Denis (pochodzą sprzed 1140 roku). Ale te z Chartres, z punktu widzenia historii sztuki stanowią pewną cezurę: wraz z nimi następuje przejście rzeźby romańskiej w gotycką.
Francuscy historycy sztuki tak oto opisują ów portal:
"W postaciach Portalu Królewskiego obok proroków rozpoznajemy królów i królowe francuskie. A postrzegając cały front jako tryptyk, odnajdujemy w lewym portalu Wniebowstąpienie obramowane znakami zodiaku; w środkowym tryumf Jezusa według opisów Proroków; po prawej tryumf Marii, otoczonej przez jej atrybuty. Całość konstytuuje schemat wypełniony przez architekta: gloryfikację Słowa Wcielonego".
Warto przyjrzeć się bliżej temu portalowi, gdyż prócz oczywistych walorów poznawczych, estetycznych i naukowych - jest po prostu piękny....
Przesadnie wysmukłe, kamienne posągi o wydłużonych sztucznie proporcjach, odziane w szaty o bardzo ornamentalnie poukładanych fałdach. Sprawiają wrażenie, że ludzki tłum zastygł w kamienne kolumny – dlatego ów typ rzeźb nazwano po francusku: statues-colonnes. Ich plastyczność i oderwanie od architektury to rzecz podówczas nowa. Wcześniej, w budowlach romańskich uplastycznienie figur i rzeźb było nierozerwalnie związane z samą budowlą. Były to więc płaskorzeźby, tyle, że głęboko wcięte w strukturę materii lub inaczej - mocno wyeksponowane. Toteż z Chartres właśnie nowe sposoby odtwarzania rzeczywistości w kamieniu rozeszły się po Francji i Europie. (cytat: paskonikstronik)
Portyk Południowy powtarza ze zmianami temat Zachodniej Fasady - Gloryfikację Chrystusa lecz w funkcji Najwyższego Sędziego i w osobach Jego Świętych. Cały portal jest podzielony - podobnie jak dwa pozostałe - na trzy części: centralne wejście z tympanonem pod łukiem zawiera wyobrażenie Sądu Ostatecznego, lewe poświęcona jest Męczennikom, a prawe Wyznawcom.
Portal południowej części transeptu (ok. 1210) ilustruje scenę Sądu Ostatecznego. Chrystusowi Sędziemu Świata towarzyszą orędownicy za duszami ludzkimi – Maryja i św. Jan. Poniżej stoi Archanioł Michał z wagą oraz, między skrzydłami drzwi, ponownie Chrystus. Wnęki zajmują figury Apostołów. W portalach bocznych towarzyszą im postaci świętych męczenników z pierwszym z nich, św. Szczepanem na tympanonie (lewy portal) oraz wyznawców i ojców Kościoła ze scenami z życia św. Mikołaja z Bari oraz św. Marcina z Tours na tympanonie (prawy portal).
W ciągu wieków historii gotyk był nienawidzony, wyśmiewany i wielokrotnie wyszydzany. Nie dostrzegano w nim ani piękna ani harmonii. Obchodzono się z nim okrutnie i po barbarzyńsku. Był niepojęty i nieogarnięty, a więc nienawidzony. Architektom renesansu, baroku , klasycyzmu spędzał sen z powiek, niepokoił swoją "niepojętością" – jak któryś z nich zauważył „Wszędzie pełno okien, rozet i iglic, kamienie zdają się tak powycinane jak karton; wszystko jest dziurawe, wszystko wisi w powietrzu" (cytat: paskonikstronik)
Poniżej bogato rzeźbione obejście prezbiterium. Sceny pokazują wydarzenia ze Starego i z Nowego Testamentu.
Ogromna nawa główna ma 36 metrów wysokości i jest wspaniałym dziełem średniowiecznego murarstwa.
Na posadzce znajdziemy ogromny labirynt, który wiernym miał służyć do odbywania symbolicznej pielgrzymki do Ziemi Świętej. Tę swoistą wędrówkę wierni mieli przejść na klęczkach. (cytat: krolowa.pl)
Łącznie katedra ma około 170 kunsztownie zdobionych okien o łącznej powierzchni ponad 2600 m2. W mniej więcej 150 z nich nadal znajdują się oryginalne witraże, pochodzące po części z XIII, a po części nawet XII w.
Przetrwały one falę hugenockiego ikonoklazmu i konflikty religijne XVI wieku, a także obie wojny światowe. Dzisiaj stanowią absolutnie bezcenne przykłady sztuki pełnego średniowiecza oraz świadectwa… życia i lokalnej polityki w XIII-wiecznej Francji.
„Znamy niemal wszystkich fundatorów szartryjskich witraży” – podkreśla dr hab. Jacek Kowalski na kartach książki "Średniowiecze. Obalanie mitów." Jest jednak znaczący wyjątek: autentyczny, XIII-wieczny witraż, któremu nie towarzyszy informacja o źródle finansowania. I prawdopodobnie nigdy nie towarzyszyła. To szyba w północnym ramieniu transeptu świątyni przedstawiająca przypowieść o synu marnotrawnym. Historię ukazano na niej ze szczegółami i… zaskakującą dosadnością.
W północnej nawie bocznej znajduje się ciekawy witraż, którego kwatery ukazują historię św. Eustachego.
Niewiele zachowało się informacji dotyczących życia św. Eustachego, a te które znamy, to głównie legendy, niepotwierdzone źródłami historycznymi. Był on generałem cesarza Trajana. Podczas polowania spotkał jelenia, w którego porożu ujrzał krzyż. Zdarzenie to sprawiło, że Eustachy nawrócił się na wiarę chrześcijańską i wraz z żoną i synami przyjął chrzest. Podobnie jak biblijny Hiob zaznał wielu nieszczęść i stracił wszystko co miał, łącznie z rodziną. Nie wyrzekł się jednak wiary i udało mu się odbudować majątek i odzyskać bliskich. Zginął jako męczennik wraz ze swoją rodziną, ponieważ odmówił złożenia pogańskiej ofiary. Na rozkaz cesarza Hadriana upieczono go rozżarzonym byku (w innej wersji w wole) z brązu. Żywot św. Eustachego został rozpowszechniony dzięki Złotej Legendzie Jakuba de Voragine, arcybiskupa Genui, hagiografa i pisarza religijnego z XIII wieku. (cytat: barwyszkla.pl)
Kompozycję witraża tworzą odwrócone kwadraty, otoczone przez małe i większe okręgi. Pierwszy z kwadratów przedstawia Eustachego, który wyrusza na polowanie. Towarzyszą mu dworzanie z psami myśliwskimi, niektórzy z nich dmą w rogi. Uciekająca przed myśliwymi zwierzyna wchodzi na ramę otaczającą scenę. W sąsiednich polach ukazano spotkanie jelenia w krzyżem w porożu, chrzest Eustachego oraz inne sceny związane z jego historią. W elementach dekoracyjnych dominują czerwień i błękit, natomiast w scenach figuralnych przeważa zielony, purpurowy, biały i żółty. Przedstawienia nawiązują do średniowiecznych wyobrażeń szlacheckiego świata. Wyraźnie zarysowane postaci ubrane są w subtelne szaty o delikatnie zarysowanych fałdach.
Witraż pochodzi z lat 1200-1210. Jego twórcy nie są znani, jednak na podstawie analizy, badacze ustalili, że artysta, nazwany Mistrzem Legendy Św. Eustachego, mógł pochodzić z północnej Francji, być może z Saint-Quentin. Można zauważyć wiele wspólnych cech z witrażami z Bourges. Szczególnie charakterystyczny jest układ draperii, który określany jest jako „styl antykizujący” lub „pagórkowate fałdy”. Taki układ pojawiał się często we wczesnogotyckim malarstwie i był szczególnie charakterystyczny dla dzieł sztuki, które powstawały w drugiej połowie XII wieku w dorzeczu Mozy i w północnej Francji. (cytat: barwyszkla.pl)
Tajemnice gotyku i tej epoki przepadły wraz z jej animatorami – Templariuszami. Wprawdzie styl gotycki rozlał się po całej katolickiej Europie ale był już tylko kontynuacją tego, co rozumiemy jako gotyk francuski. Jeszcze dziś, w dobie komputerów i nieomal nieograniczonych możliwości architektów, tamten styl wydaje się tak nowatorski i tak przesiąknięty matematyką i geometrią, że współczesnym równie trudno to pojąć, jak ówczesnym wrogom i burzycielom gotyku.
Jedną z największych tajemnic tego stylu jest fakt, że to nie styl gotycki stworzył i najpełniej rozwinął się w katedrach francuskich. Nie, było dokładnie odwrotnie! To francuskie katedry stworzyły styl, który znacznie później nazwano gotykiem...
A więc pierwsze powstały owe wielkie, rozmiarami przewyższające wszystkie inne budowle europejskie, katedry. Każda z nich piękna i każda z nich zawiera wszystko to co ten styl stworzył. A więc każda tworzy zamkniętą i doskonałą, w tym doskonałą matematycznie całość! Wszelkie inne budowle jakie powstały potem i we Francji i w Anglii, Hiszpanii i w Niemczech, a także w pozostałych częściach Europy, to już tylko naśladownictwo, mniej lub bardziej udane, mniej lub bardziej doskonałe. (cytat: paskonikstronik)
Nie można zapomnieć o tym co stanowiło o życiu i istnieniu katedry - jej oryginalnym przeznaczeniu - miejscu uwielbienia Boga, codziennie sprawowanej Ofierze Mszy Św.
Około roku 800 mszał rytu „rzymsko-frankijskiego”, stworzony na polecenie cesarza Karola Wielkiego, stał się oficjalnym mszałem imperium karolińskiego. Ów ryt dotarł w wieku X do Rzymu, gdzie zastąpił dotychczasowe księgi, a także został uzupełniony kolejnymi elementami, i tak ok. roku 1210 na polecenie papieża Innocentego III zostaje wydany nowy mszał papieski, w którym pojawiają się obszerne modlitwy ofiarowania, starannie wybrane z istniejących tekstów frankijskich, germańskich i celtyckich. Mszał ten został spopularyzowany w Europie m.in. dzięki franciszkanom. Równolegle do Liturgii Kościoła zostają wprowadzone w tym czasie nowe formy związane z pobożnością eucharystyczną np. podniesienie czy procesje eucharystyczne.
.............
W 1545 roku zwołano Sobór Trydencki, a jednym z głównych zadań, których podjęli się Ojcowie Soborowi było sformułowanie w sposób jasny i pełny katolickiej nauki o Eucharystii i Mszy świętej. Choć Sobór wypowiadał się także w sprawach liturgicznych, to jednak reformę mszału pozostawił w gestii papieża. Dokonał tego w 1570 św. Pius V, który jednak nie stworzył nowego mszału, a jedynie przeprowadził kodyfikację istniejących ksiąg liturgicznych.
Ów „potrydencki” mszał poprzedzała bulla Quo primum tempore, w której święty papież Pius V nakazywał przyjęcie tej formy liturgii w całym Kościele łacińskim pozostawiając jedynie te zwyczaje liturgiczne, które miały ponad 200 lat. Bulla kończy się tzw. przywilejem św. Piusa V, w którym papież zezwala na odprawianie z tego mszału na zawsze wbrew jakimkolwiek innym postanowieniom. Mimo oporów w niektórych częściach Europy (m.in. we Francji do XVII w.) liturgia opisana w Mszale św. Piusa V stała się w dużej mierze wspólną dla całego łacińskiego chrześcijaństwa i trwała z pewnymi drugorzędnymi modyfikacjami aż do końca lat 60. XX w.
Wszystkim innym ww. kościołom zakazuje się używania innych mszałów, które należy zupełnie i w całości wycofać; i przez tę obecną Konstytucję, która będzie mieć moc prawną po wsze czasy, nakazujemy i polecamy, pod groźbą kary Naszego gniewu, aby nic nie było dodane do Naszego nowo wydanego Mszału, nic tam pominięte, ani cokolwiek zmienione.
W szczególności, nakazujemy każdemu patriarsze, administratorowi i innym osobom jakiejkolwiek kościelnej godności, choćby był to kardynał Świętego Kościoła Rzymskiego lub posiadacz jakiegokolwiek innego stopnia lub stanowiska, a nakazujemy im to na mocy świętego posłuszeństwa, aby śpiewali bądź recytowali Mszę św. zgodnie z rytem, sposobem i normą niniejszym przez Nas ustanowioną, a tym samym zaprzestali i całkowicie zaniechali wszystkich innych rubryk i rytów innych mszałów, niezależnie jak dawnych, do których przestrzegania byli przyzwyczajeni, i aby nie dopuszczali myśli o wprowadzaniu do odprawiania Mszy św. jakichkolwiek ceremonii lub recytowania jakichkolwiek innych modlitw, niż te zawarte w Mszale.
(bulla Quo Primum z 1570r, św. papież Pius V)
Ponadto, na mocy treści niniejszego aktu i mocą Naszej Apostolskiej władzy, przyznajemy i uznajemy po wieczne czasy, że dla śpiewania bądź recytowania Mszy św. w jakimkolwiek kościele, bezwzględnie można posługiwać się tym Mszałem, bez jakichkolwiek skrupułów sumienia lub obawy o narażenie się na karę, sąd lub cenzurę, i że można go swobodnie i zgodnie z prawem używać. Żaden biskup, administrator, kanonik, kapelan lub inny ksiądz diecezjalny, lub zakonnik jakiegokolwiek zgromadzenia, jakkolwiek nie byłby tytułowany, nie może być zobowiązany do odprawiania Mszy św. w inny sposób, niż przez Nas polecono. Podobnie nakazujemy i oznajmiamy, iż nikt nie może być nakłaniany bądź zmuszany do zmieniania tego Mszału; a niniejsza Konstytucja nigdy nie może być unieważniona lub zmieniona, ale na zawsze pozostanie ważna, i będzie mieć moc prawną, pomimo wcześniejszych konstytucji lub edyktów zgromadzeń prowincjalnych bądź synodalnych
Podobnie, nikomu nie wolno naruszyć lub nierozważnie zmienić tego tekstu Naszego zezwolenia, ustanowienia, nakazania, polecenia, skierowania, przyznania, indultu, deklaracji, woli, dekretu i zakazu. Ktokolwiek by ośmielił się tak uczynić, niech wie, iż naraża się na gniew Boga Wszechmogącego oraz błogosławionych Apostołów Piotra i Pawła.
(bulla Quo Primum z 1570r, św. papież Pius V)
Amen! Laudetur Iesus Christus :)
Do usłyszenia w przyszłych artykułach. Zostańcie z Bogiem.
