13 lipca 2023 roku wybieram się w podróż na południe kraju by uczestniczyć w corocznej pielgrzymce Tradycji Katolickiej (SSPX Canterbury Pilgrimage) śladami milionów pielgrzymów (historię jednego z nich przybliżam w dalszej części artykułu) zmierzających do Canterbury - stolicy i kolebki katolicyzmu na Wyspach aż do XVI w. a także dalej - bo szlakiem św. Jakuba aż do Santiago de Compostela czy też samej Jerozolimy!
Początki biskupstwa Rochester (historycznie drugie po Canterbury na Wyspach Brytyjskich) sięgają VI w. kiedy to w roku 601 św. Justus został wysłany do Anglii przez papieża św. Grzegorza Wielkiego w celu pomocy arcybiskupowi Canterbury - św. Augustynowi w jego wysiłkach nad nawróceniem Brytanii.
Św. Beda Czcigodny wspomina te czasy tak:
"W roku 604 wcielenia naszego Pana Jezusa Chrystusa - Augustyn, arcybiskup Brytonów, konsekrował dwóch biskupów - Mellitusa i Justusa, Mellitus udał się do Londynu, a Justus pozostał w mieście Durobreve, tj. Rochester, w którym król Ethilberet (Æthelberht) wybudował kościół pod wezwaniem św. Andrzeja apostoła; który przekazał wraz z licznymi darami i ziemiami w posiadanie biskupów"
Św. Justus został arcybiskupem Canterbury w roku 624 zastępując św. Mellitusa. Następne lata przyniosły nawrócenie królestwa Northumbrii przez św. Paulinusa, którego właśnie arcybiskup Justus konsekrował na pierwszego biskupa Yorku, a który jak donosi Św. Beda został również trzecim biskupem Rochester i tu właśnie został pochowany.
"W 644 roku wcielenia naszego Pana Jezusa Chrystusa, czcigodny ojciec Paulinus, biskup Yorku, a później także biskup miasta Rochester, odszedł do Pana dnia 6-tego id październikowych oraz został pochowany w kościele pod wezwaniem błogosławionego Andrzeja, który to kościół od samych fundamentów wybudował król Ethilberet."
Między innymi z tych właśnie zapisków wynika, że król Æthelberht był fundatorem oraz budowniczym kościoła katedralnego św. Andrzeja; oraz, że był on zbudowany z kamienia, ponieważ św. Beda używa słowa "fundamentis" - wyrażenia, które nie mogło być użyte w odniesieniu do struktury drewnianej.
Do roku 1066 i zwycięstwa Wilhelma Zdobywcy pod Hastings kościół tracił na znaczeniu i był mocno zaniedbany. Nawet wtedy - król przekazał katedrę i podległe jej majątki swojemu przyrodniemu bratu - Odo z Bayeux. Ten niestety okazał się złym zarządcą i sytuacja diecezji stała się wręcz opłakana. Oryginalny kościół był starożytny i wymagał gruntownego remontu lub rozbiórki. Za czasów biskupa Siwarda (1058–1075) w kościele posługiwało 4 lub 5 kanoników "żyjących w brudzie i skrajnym zaniedbaniu."
Przełom następuje w latach 1076 - 1077 kiedy biskupem Rochester zostaje mianowany mnich z Normandii - św. Gundulf, który sprowadza do Rochester swoich współbraci benedyktynów. Przez 30 lat episkopatu św. Gundulfa katedra i opactwo odzyskuje od Odo roztrwonione przez niego środki oraz przeżywa rozkwit. Nowy kościół zastępuje stary budynek, a wspomnianych 4-5 kanoników zastępuje ponad 60 mnichów!
W tych latach również, w dziele anonimowego twórcy pt "Życie św. Gundulfa" wspomniane zostaje przeniesienie relikwii św. Paulinusa ze starego kościoła i umiejscowienie ich w "srebrnym relikwiarzu, miejscu godnym, podwyższonym, dla nich właśnie przeznaczonym".
Inne XVI w. źródła przypisują zasługi odbudowy i rozkwitu opactwa bezpośrednio konsekratorowi św. Gundulfa, jego przyjacielowi, arcybiskupowi Canterbury Lanfrancowi. Myślę, że obie postacie znacząco przyczyniły się do przywrócenia katedrze w Rochester jej dawnej świetności.
Za talentami św. Gundulfa niech również przemówią projekty za których wykonanie był odpowiedzialny, takie jak konstrukcja sąsiadującego z katedrą zamku w Rochester, a także samego... Tower of London! (opisane przeze mnie w tej serii - tutaj)
Za episkopatów następcy św. Gundulfa - biskupa Ernulfa (1115–1124) i Jana Pierwszego (1125–1137) budowa katedry została zakończona. Chór został przekształcony, nawa główna częściowo przebudowana, a ściana zachodnia przyjęła z grubsza formę, którą możemy podziwiać po dziś dzień. Biskupowi Ernulfowi przypisywane jest również wybudowanie nowego refektarza, dormitorium i kapitularza, którego niestety tylko mała część zachowała się do dzisiejszych czasów (zdjęcia w dalszej części artykułu).
Około roku 1190, biskup Gilbert de Glanville (1185–1214) zlecił przebudowę części wschodniej katedry i przebudowę budynków przyległego opactwa. Zakłada się, że północny transept chóru był w tym czasie wystarczająco ukończony by pozwolić na pochówek w katedrze ciała św. Williama z Perth w 1201 r. o którym dowiecie się więcej w dalszej części tego artykułu...
W przeciwieństwie do innych opactw z tego okresu czasu, które były zarządzane przez opata - katedry monastyczne w Rochester i Carlisle były zarządzane przez opata wraz z pomocą biskupa. Siedmiu biskupów Rochester od roku 1215 aż do czasów rozwiązania zakonów przez Henryka VIII w XVI w. było benedyktynami.
Ekran oddzielający nawę główną od chóru przedstawia najważniejsze postacie związane z historią katedry.
Z lewej strony mamy tu przedstawioną postać św. Andrzeja apostoła - patrona pierwszego postawionego w tym miejscu kościoła. Dalej - króla Aethelbertha oraz pierwszych biskupów Rochester - św. Justusa oraz św. Paulinusa.
Prawą stronę, chronologicznie reprezentuje postać św. Gundulfa, następnie Wilhelma z Hoo, biskupa Waltera de Mertona oraz ostatniego wielkiego katolickiego biskupa Rochester - męczennika św. Jana Fishera, który odważnie sprzeciwiał się herezji anglikanizmu, za co został zamordowany na zlecenie króla Henryka VIII.
Budowa portalu zlecona została przez biskupa Rochester - Hamo de Hythe'a i powstał on mniej więcej w roku 1340. Jest to jeden z najwspanialszych zachowanych przykładów tego typu w całej Anglii.
W części górnej centralnej, zaraz nad drzwiami, mała naga postać symbolizuje sponsora portalu i przedstawia go jako mizerną, niegodną, nagą duszę, która chce dostać się do nieba.
Po lewej i prawej stronie postaci reprezentującej biskupa Hamo mamy aniołów na chmurach trzymających w rękach zwoje ze Słowem Bożym.
Dalej mamy figury 4 wielkich doktorów Kościoła - świętego Augustyna oraz papieża Grzegorza Wielkiego, oraz św. Ambrożego i św. Hieronima.
Małe karykatury głów wewnętrznej części portalu symbolizują ludzi różnych stanów, od królów po biedaków. Stan urodzenia nie ma tutaj znaczenia, ponieważ każdy jest równy w oczach Boga i będzie sądzony sprawiedliwie. Twarze głów umieszczonych w dolnej części portalu wyrażają smutek, przerażenie, rozpacz, gniew i symbolizują dusze zmierzające do piekła / czyścca. Natomiast im wyżej głowy umieszczone na portalu - ich wyraz twarzy zmienia się wraz z kierunkiem w którym zmierzają reprezentując radość z dostania się do nieba.
W zewnętrznej części znajdziemy motywy roślinne charakterystyczne dla tego okresu i przedstawiające winną latorośl - jeden z symboli Chrystusa, ciągłości, bądź też żołędzie - nawiązanie do przysłowiowego ziarnka gorczycy, z którego podobnie jak z żołędzia - wyrasta wielkie drzewo, symbol prawdziwej wiary, Kościoła katolickiego, żywotności, w którym schronienie mogą znaleźć wszystkie stworzenia.
Dwaś największe posągi zamykające u dołu zdobienia portalu to wyobrażenia z lewej - Ecclesia i prawej - Synagoga reprezentujące jak łatwo się domyślić - katolicyzm i judaizm.
Ecclesia stojąca dumnie z lewej strony portalu trzyma w ręku laskę zwieńczoną Krzyżem - symbolem zwycięstwa nad śmiercią oraz ostatecznym autorytetem w kwestiach wiary, a jej głowę wieńczy korona symbolizująca władzę i królewskość Jezusa - głowy Kościoła.
Synagoga z prawej strony portalu przedstawiona jest bez korony, z przepaską na oczach symbolizującą ślepotę narodu żydowskiego na Prawdę, którą wydali na śmierć. Jej laska (staff) jest złamana, co symbolizuje utratę autorytetu w kwestiach wiary, a tablice symbolizujące 10 przykazań Bożych - przedstawione odwrócone do góry nogami - przewrotność Żydów i dostosowywanie prawa do własnych potrzeb.
Powykrzywiane twarze z "płonącymi włosami" w dolnej części portalu - symbolizować miały proces oczyszczenia dusz cierpiących męki w czyśccu za pomocą ognia, któremu Biblia przypisuje oczyszczające i testujące atrybuty.
Portal zapiera dech w piersiach i jest pięknym przykładem kunsztu rzeźbiarzy tamtego okresu oraz świadectwem jak wiele kamienie mają czasami "do powiedzenia" :)
Poniżej wizualizacja rekonstrukcji 3d z oficjalnej strony katedry
Podobnie jak w przypadku innych katedr, w rezultacie upadku wiary narodu - na zdrowiu oprócz ludzkich dusz podupadały również wspaniałe katedry, w tym i Rochester.
Znany architekt czasów wiktoriańskich - sir Gilbert Scott, wspominany przez nas wielokrotnie w innych artykułach, w swoich notatkach wspomina odwiedziny katedry w Rochester w 1865 roku, a także zaproszenie jakie otrzymał rok później od miejscowego woźnego / "deana" katedry w celu ocenienia stanu budowli. Architekt ocenił stan katedry ostatecznie dopiero w 1867 r. i przedstawił szczegółowy raport w czerwcu tego samego roku. Stan zewnętrzny, jak sam wspomina w swoim raporcie
‘undergone such serious mutilation and disfigurement and suffered so seriously from decay’ (przeszedł olbrzymie okaleczenie i zniekształcenie oraz poważnie cierpi z powodu rozkładu)
Natomiast stan wnętrz -
‘every ancient feature’ had more or less perished or been demeaned (każdy starożytny element mniej lub więcej przestał istnieć lub został poniżony/oszpecony)
Niestety, żadne akcje w rezultacie raportu Gilberta Scotta nie zostały podjęte.
W katedrze w Rochester przechowywany jest także manuskrypt Textus Roffensis który jest jedynym istniejącym egzemplarzem pierwszego spisu angielskich praw i który też powstał w Rochester w latach 1120 - 1125. Określany jako jeden z najważniejszych dokumentów historii Anglii miał on wielki wpływ na formułę kolejnego wielkiego dokumentu tego typu - tzw. Wielkiej Karty Swobód - Magna Carta z roku 1215 przechowywanego w Lincoln (opisywanym przez nas tutaj)
Kolejnym wielkim świętym związanym z początkami katolicyzmu w hrabstwie (królestwie) Kent był św. Ithamar - następca św. Paulinusa na tronie biskupim Rochester. W podziemiach katedry znajdziemy współcześnie zrekonstruowaną kaplicę poświęconą właśnie czwartemu biskupowi Rochester urzędującemu tutaj w latach 644 - 655. Za czasów św. Gundulfa - jego relikwie wraz z relikwiami św. Justusa oraz św. Paulinusa zostały przeniesiony ze starego kościoła do nowo wybudowanej katedry i tu przechowywane aż do czasu niszczycielskiej herezji anglikanizmu.
W międzyczasie - nowy woźny :) "dean" został wyznaczony w 1870 r. i nasz słynny restorator miał nadzieję, że ten zatwierdzi wreszcie przedstawiony wcześniej plan ocalenia katedry. Notatki architekta wspominają również o funduszach zablokowanych przez "Ecclesiastical Commissioners" które wynosiły mniej więcej £30,000 - £40,000 i jego komentarz o tym jak ówczesne usunięcie niektórych z domów na przyległej części głównej ulicy miasta - High Street ‘opened up a fine new view’ - otworzyło piękny nowy widok na północno-wschodnią część katedry (jedne z naszych ulubionych ujęć niżej! :) ) jako argument za akceptacją planu odnowy katedry. Gilbert znał się na rzeczy, co nie ? :)
W końcu w 1871 r. lokalna administracja zatrudnia naszego wiktoriańskiego fachowcę i prace ruszają.
Pod nóż idą nowinki poprzednich restauratorów, takich jak Lewis Nottingham (pracujący nad katedrą w latach 1825 - 1840) i odpowiedzialny m.in. za wielkie "trójkątne" okno wschodniej części chóru, które Gilbert określił łagodnym, politycznie poprawnym określeniem "uncouth" - "nieokrzesanym".
Zachodnie transepty według słów architekta zostały "potwornie przemienione, a starożytne części prawie kompletnie zniknęły. Schemat odbudowy bazował na próbkach, które przetrwały i starych źródłach."
("most monstrously transmogrified yet parts of the old work in an advanced state of decay (almost perished) The design had been recovered from these remains, aided by old prints’)
Projekt restoracji katedry w Rochester był ostatnim wielkim dziełem tego typu w karierze sir Gilberta Scotta.
W tym miejscu wypada przybliżyć pokrótce historię samego miasta.
Rochester - miasto założone przez Rzymian w roku 43 n.e. Na wszystkich podbitych przez siebie terenach o znaczeniu strategicznym tworzyli oni obozy wojskowe, czyli tzw. „castry”. Określenie to jest poniekąd kluczem do zrozumienia, jak wielki wpływ miało Cesarstwo na późniejszy rozwój miast w Wielkiej Brytanii. Od słowa „castra” pochodzi końcówka „chester”, która pojawia się w nazwach wielu miast w Wielkiej Brytanii. Przykład - nasza ostatnia relacja z Chester.
W tym samym roku Rzymianie zbudowali tu kamienny most – jeden z pierwszych w Anglii – i założyli osadę Durobryve, która stała się historycznym rdzeniem dzisiejszego Rochester. Aż do V wieku, kiedy Imperium Rzymskie słabło, a legiony opuszczały Brytanię, Rzymianie bardzo dbali o obronę miasta: w 225 roku zastąpili ziemne fortyfikacje kamiennymi, które pozostały do dziś.
Przez wieki angielskie Rochester pozostawało drugim najważniejszym miastem i portem w Wielkiej Brytanii. Wynika to przede wszystkim z jego położenia na brzegu dużego estuarium, czyli zatoki morskiej utworzonej przez wody Tamizy. Estuarium jest tak duże, że wpada do niego kilka innych rzek, a samo Rochester zostało założone u ujścia jednej z nich, Medway.
Znaczenie Rochester polega na tym, że historycznie było to jedno z niewielu miejsc z „najniższym mostem”, jak Anglia tradycyjnie nazywa ostatni most na rzece przed jej ujściem do morza. Takie miejsca były zwykle najważniejszymi miastami targowymi, do których zbiegały się drogi z całego kraju.
W Rochester znajduje się też nieoficjalnie uznawany za najstarszy pub w hrabstwie Kent, a zarazem prawdopodobnie w całej Anglii :)
Gospoda (The Inn) w tym miejscu pod tą samą co obecnie nazwą "The Coopers Arms" otworzyła swe progi za panowania króla Ryszarda I w latach... 1189 - 1199!
Jednymi z pierwszych browarników w tym miejscu byli oczywiście mnisi z pobliskiego opactwa. Wraz z rozwiązaniem klasztorów przez Henryka VIII budynek popadał w ruinę, by wkrótce zostać przejęty przez osoby bardziej przychylne królowi i otworzyć ponownie swoje drzwi dla klientów w roku 1543 serwując "fine cask beers ever since" ;)
Nie ma chyba na świecie drugiego zamku, o którym napisano by tak wiele jak o tym w Rochester. Został zbudowany w XI-XII wieku, kiedy to toczyła się rozpaczliwa walka o podział Anglii przez Normanów. Zamek – wtedy jeszcze drewniany – szturmował król Wilhelm II Czerwony (ok. 1056/1060-1100), drugi syn Wilhelma Zdobywcy. Zdecydowany nie powtórzyć błędów swoich wrogów, król zlecił budowę kamiennego zamku nie komu innemu, a genialnemu budowniczemu, architektowi i wcześniej przez nas wspominanemu biskupowi Rochester - św. Gundulfowi, odpowiedzialnemu raz jeszcze za tak wiekopomne projekty jak m.in. budowę nowej katedry w Rochester oraz tzw. "Białej Wieży" - zamku Tower of London.
Aby zamek był nie do zdobycia, Gundulf zbudował go w miejscu, gdzie od czasów rzymskich znajdowały się silne mury miejskie, a wszystkie inne fortyfikacje wbudował bezpośrednio w te mury. Król Henryk I (1068-1135), najmłodszy syn Wilhelma Zdobywcy, przekazał wybudowany już w 1127 roku zamek arcybiskupom Canterbury na czas nieokreślony.
Od tego czasu zamek był atakowany tylko trzy razy w swojej historii. Raz, podczas pierwszej wojny baronowej (1215-1217), kiedy to wysadzono jedną z narożnych wież. Odbudował ją później król Henryk III, ale według jakiegoś nieznanego królewskiego kaprysu wieża została zrobiona okrągła, w przeciwieństwie do pozostałych trzech kwadratowych. Pozostała ona w takim kształcie do dziś. Zamek po raz ostatni został zdobyty i splądrowany w 1381 roku przez chłopów pod wodzą Watha Tylera. Po tym jak wojsko zaczęło używać prochu strzelniczego, zamek stracił swoje walory obronne.
Stąd też wyrusza nasza doroczna pielgrzymka...
A skoro pielgrzymka - to poniżej obiecana historia XII-wiecznego pielgrzyma :)
Św. Wilhelm z Perth. Informacje o nim pochodzą ze szczupłego życiorysu zawartego w dziełku "Nova Legenda Angliae". Przyszły szkocki święty, z zawodu piekarz (lub rybak wg. innych źródeł), codziennie piekł bochenki chleba, a każdy 10-ty - rozdawał biedakom.Codziennie również słuchał nabożnie Mszy Św., a pewnego ranka, jeszcze gdy świtało, w okolicy swojego kościoła znalazł opuszczonego, samotnego chłopca, którego adoptował i nauczył swojego fachu.
W późniejszym czasie złożył śluby odwiedzenia świętych miejsc, a po otrzymaniu błogosławieństwa, paszportu i laski pielgrzyma, wyruszył w drogę ze swym przybranym synem, którego nazwał "Cockermay Doucri", co w wolnym tłumaczeniu z ówczesnego szkockiego znaczyć miało "David the Foundling", po polsku z grubsza "Dawid podrzutek". W trakcie podróży zatrzymali się oni trzy dni w Rochester i zamierzali wyruszyć następnego dnia do Canterbury (tym samym pielgrzymim szlakiem, co ja i inni ówcześni / współcześni pielgrzymi). Jednakże David z premedytacją wprowadził swojego dobroczyńcę w błąd sugerując użycie innej drogi i mając na celu rabunek - ogłuszył go uderzeniem w głowę i poderżnął mu gardło.
Ciało św. Williama zostało odnalezione przez obłąkaną kobietę, która plotła w okolicy wianki z wiciokrzewu (honeysuckle) i która położyła upleciony wianek najpierw na głowie zabitego, a później na swojej w rezultacie czego cudownie ozdrowiała. Gdy dowiedzieli się o tej historii mnisi z Rochester przenieśli ciało Williama i pochowali je w swojej katedrze. Został on uznany męczennikiem za wiarę, jako że został zabity na pielgrzymim szlaku.
W 1256 r. Lawrence z St Martin, kolejny biskup Rochester, uzyskał potwierdzenie kanonizacji św. Wilhelma od papieża Aleksandra IV. Całun z jego ciałem, początkowo umieszczony przez mnichów w krypcie katedry, a następnie przeniesiony do wyżej wspomnianego transeptu północnego, zaczął być tłumnie odwiedzany przez pielgrzymów. W tym samym czasie wybudowano małą kaplicę w miejscu morderstwa świętego, zwaną Palmersdene. Pozostałości tej kaplicy można nadal zobaczyć w pobliżu obecnego St William's Hospital, na szlaku prowadzącym obok Horsted Farm w kierunku Maidstone.
A teraz zapraszam do przeczytania pierwszego artykułu z serii "Szlakiem angielskich katedr", który zabiera nas właśnie do Canterbury!
Laudetur Iesus Christus!
